جنگ غیرمستقیم ایران و افغانستان بر سر آب هیرمند در میانه گرمایش جهانی

به گزارش پرس ۷۲۴ و به نقل از France24، در بین موضوعاتی به‌مانند قدرت‌طلبی‌ها، مذاکرات مخفیانه و ارز مبادله‌ای در افغانستان، موضوع آب باتوجه‌به گرمایش اقلیمی به موضوعی حیاتی تبدیل شده است. رودخانه هیرمند که از مرکز کشور سرچشمه می‌گیرد و ۱۰۰۰ کیلومتر جلوتر به ایران سرازیر می‌شود، بیش‌ازپیش موردتوجه تهران قرار دارد. طالبان نیز متوجه اهمیت موضوع هست و درعین‌حال از آن به‌عنوان اهرمی دیپلماتیک استفاده می‌کند.

توزیع آب این رود که حیات زمین‌های کشاورزی بسیاری در استان سیستان بلوچستان در جنوب شرق ایران به آن بستگی دارد، دهه‌هاست که منشأ تنش بوده است. برای رفع این اختلاف، تهران و کابل در سال ۱۹۷۳ معاهده‌ای را امضا کردند که ایران حق استفاده از ۲۲ مترمکعب در ثانیه و احتمالاً چهار مترمکعب اضافی را می‌داد.

اما ایران اخیراً افغانستان را به عدم رعایت این معاهده و به‌طور خاص سد کجکی، یکی از سدهای اصلی برق‌آبی افغانستان را به محدودکردن دسترسی ایران متهم کرده است.

بحران آب بین ایران و افغانستان (ژوئن ۲۰۲۳)

اما هشدار جدی ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، آتش اختلافات را بیش‌ازپیش شعله‌ور کرد. هجدهم می رئیسی از مقامات افغانستان خواست تا آب هیرمند را به‌روی کشورش جاری کنند؛ وی از کابل خواست تا هشدار او را جدی بگیرند تا بعدا شکایتی از بی اطلاعی نداشته باشند.

در ۲۷ می تبادل آتش بین نیروهای ایرانی و طالبان مستقر در دو طرف مرز روی داد که به گفته مقامات طالبان دو نفر کشته شدند.

در این رابطه جاناتان پیرون، مورخ متخصص در مسائل ایران در مرکز تحقیقات بوم‌شناسی سیاسی (اتوپیا) در بروکسل، تأکید می‌کند که هیرمند رودخانه‌ای بسیار حیاتی برای ایران است؛ زیرا عاملی حیاتی برای توسعه مناطق کشاورزی سیستان و بلوچستانبه حساب می‌آید و این موضوع زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم، تداوم خشکسالی و کاهش بارندگی در این مناطق،  کشاورزی را در معرض خطر جدی قرار داده است.

دریاچه‌ای در معرض خشکسالی و طوفان گردوغبار

به گزارش ۷۲۴پرس و به نقل از خبرنگار فرانس۲۴، ایران کشوری نسبتا خشک است، و این در منطقه سیستان و بلوچستان نمود بیشتری پیدا می‌کند؛ جایی که دریاچه هامون که از هیرمند تغذیه می‌شود، اکنون خشک شده است، درحالی‌که قبلاً در رده هفتمین تالاب پرآب جهان قرار داشت.

در اطراف این دریاچه، جانوران، گیاهان، کشاورزی و دامداری و همچنین روستاها از میان رفته‌اند و جای خود را به مناظری متروکه داده‌اند.

پدیده‌های دیگری نیز در کاهش آب هیرمند تأثیرگذارند؛ از جمله: طوفان‌های گردوغباری که از جنوب می‌آیند و رو به افزایش‌اند و این منطقه را بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. جاناتان پیرون که چند سالی در حال پژوهش روی مسئله آب در ایران بوده، توضیح می‌دهد که این طوفان‌های گردوغبار، زمانی که به زمین‌های خشک و بایر برخورد می‌کنند، زمین را می‌خراشند و گردوغبار، ماسه و نمک بیشتری در هوا ایجاد می‌کند و مناطق خوب کشاورزی دورتر را نیز تخریب می‌کند.

سدهای تازه‌تأسیس افغانستان

آب در افغانستان نیز یک چیز گران‌بها محسوب می‌شود؛ زیرا زمین‌های زراعتی که در بحران قرار دارند، توسط همین رودها آبیاری می‌شوند. در همین رابطه مسئله خوراک هم تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. پیرون اضافه می‌کند: «طالبان تمایل دارند تا کنترل کامل هیرمند را دوباره به دست گیرد و توزیع آب تنها در انحصار مردم افغانستان باشد تا حقانیت خود را برای حکومت نشان دهند».

در طول دهه‌ها، جنگ‌هایی که به کشور افغانستان تحمیل شد، سازه‌های آبخیزداری حفظ نشد و این به نفع ایران بود؛ زیرا آب به ضرر افغانستان، به سمت ایران سرازیر می‌شد. دولت افغانستان نیز تهران را متهم کرده بود که با حمایت از گروه‌های مسلح، بی‌ثباتی در اطراف سایت‌های سدهای افغانستان ایجاد می‌کند تا آب همچنان به سمت مرز جریان داشته باشد.

رودخانه هیرمند، ولایت هیرمند، جنوب کابل، افغانستان، ۱۵ نوامبر ۲۰۱۲

اما در سال‌های اخیر، افغانستان تصمیم گرفته است تا با تسریع در ساخت سدها و سیستم‌های آبیاری، پتانسیل سدهای خود را دوباره به دست گیرد. در همین راستا پس از شش دهه کار بی‌وقفه، سد کمال خان در مارس ۲۰۲۱ بر روی هیرمند در مرز ایران افتتاح شد.

اما موضوع اختلاف اخیر کابل با تهران، سد معروف کجکی است که از جمله پروژه‌های عمده‌ای بوده که اخیراً تکمیل شده است. این سازه که در دهه ۱۹۵۰ ساخته شد، در سال ۱۹۷۹ در طول تهاجم شوروی رها شد. تنها پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱ بود که آمریکایی‌ها آن را دوباره راه‌اندازی کردند. دولت افغانستان در سال ۲۰۱۳ پس از درخواست کمک از یک شرکت ترکیه‌ای، مسئولیت پروژه‌های جدید و تولید برق از سد را بر عهده گرفت.

آخرین مرحله کار شرکت ترکیه‌ای در آگوست ۲۰۲۲ تکمیل شد و تولید برق را از ۳۳ به ۵۱ مگاوات رساند و هدف نهایی، رسیدن به ۱۰۰ مگاوات در آینده بود. به گزارش خبرگزاری آناتولی ترکیه، پروژه دیگری برای افزایش ظرفیت ذخیره آب این بند از سوی طالبان پیش‌بینی‌شده است که ۱۲ متر به ارتفاع کل مخزن آب اضافه می‌کند.

سد کجکی، ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۱، در دست کار آمریکایی‌ها

هیچ یک از طرفین علاقه‌ای به طولانی‌شدن تنش‌ها ندارند

به گزارش ۷۲۴پرس و به نقل از خبرنگار فرانس۲۴، انسداد مسیر آب هیرمند، چند ماهی است که تهران را آزار می‌دهد. ایران در ۱۹ ام می هشدار داده بود که این حق را برای خود محفوظ می‌داند که برای گرفتن آب از هیرمند اقدام کند. وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای در راستای غیرقابل‌قبول شمردن شرایط اعلام کرد که رهبران افغانستان به تعهدات بر اساس معاهده ۱۹۷۳ پایبند نبوده و همکاری لازم در جهت تأمین حقابه قانونی ایران را نکرده‌اند.

در ادامه دولت ایران با استناد به حقایق و تصاویر ماهواره‌ای،  اظهارات طالبان دلیل توقف جریان آب به ایران را عدم بارندگی و خشکسالی شدید  و کاهش  سطح آب رودخانه عنوان کرده بود، متناقض و نادرست خواند.

ایران که بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد، حکومت تشکیل شده توسط طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد؛ اما تاکنون روابط خود را با رهبران جدید کابل حفظ کرده است.

نظر جاناتان پیرون درمورد طرفین این است که هیچ یک از طرفین علاقه‌ای به طولانی کردن تنش‌ها ندارند.  ایران به یک افغانستان باثبات نیاز دارد و طالبان ترجیح می‌دهد با همسایه‌ای که تهدیدآمیز نباشد، روابط اقتصادی داشته باشد.

پس از ردوبدل‌شدن تیراندازی در مرز در پایان ماه می تهران و کابل بلافاصله به دنبال آرام‌کردن اوضاع بودند. عبدالنفی تاکور، سخنگوی وزارت داخله طالبان در روز حادثه در حساب توییتر خود گفت که در حال حاضر وضعیت تحت کنترل است.

طالبان از زمان بازگشت به قدرت در اوت ۲۰۲۱، به دنبال جلب نظر و علایق تهران بوده و به دنبال شراکت تجاری بزرگی بوده‌اند و در این بازی دیپلماتیک از آب به‌عنوان برگ برنده‌ای برای مذاکرات استفاده می‌کنند.

آنها در ژانویه ۲۰۲۲ در راستای تحکیم روابط، تصمیم گرفتند چند روز پس از سفر وزیر امور خارجه خود به تهران، دریچه‌های سدها را از افغانستان به ایران از سمت سد کمال خان به دریاچه هامون باز کنند. عملی که پس از آن مورد استقبال ایران قرار گرفت.