جیغ درمانی: فواید تماشای فیلم های ترسناک برای سلامت انسان

اشباحی که در نقاط تاریک خانه مثل اتاق زیر شیروانی یا زیرزمین‌ پنهان شده‌اند، هیولاهایی که زیر تخت کمین کرده‌اند، زامبی‌هایی که از قبرها بیرون آمده و به دنبال گوشت انسان می‌گردند، دیوانه‌هایی که برای تکه تکه کردن قربانیان خود از هر وسیله ممکن استفاده می‌کنند و خلاصه هر کابوس ترسناک دیگری که در ذهن داشته باشید، دقیقا اولین تصاویری نیستند که هنگام تلاش برای آرام کردن ذهن‌مان به دنبال مرور کردن‌شان باشیم.

بااین‌حال برای جمع کثیری از علاقمندان آثار سینمایی ترسناک، بخشی از جذابیت‌های غیرقابل انکار این ژانر هستند که باعث می‌شود شما لرزش ناشی از ترس و هیجان را توأما احساس کرده و به نوعی به تخلیه روحی و روانی‌ دست پیدا کنید. البته اگر با شنیدن این جمله کمی تا قسمتی متحیر شده و حتی ابرویی هم بالا انداختید، کار چندان غیرمنتظره‌ای انجام ندادید! بااین وجود بهتر است بدانید این مسئله آنقدرها هم دور از ذهن نیست. اگر دوست دارید بیشتر با این گفتمان جدید و دلایل مقبولیت این ایده آشنا شوید، در ادامه با ما در ۷۲۴پرس همراه باشید.

در جریان ساخت یک مستند با عنوان ترس در تاریکی (Fear in the Dark) محصول سال ۱۹۹۱، وس کریون کارگردان پرآوازه ژانر وحشت و خالق آثار ماندگاری همچون کابوس الم استریت (A Nightmare on Elm Street) در اظهارنظری جنجالی عنوان کرد که آثار ترسناک منبع ایجاد ترس نیستند، بلکه آن را منتشر می‌کنند.

مطلب مرتبط: معرفی فیلم های ترسناک سال ۲۰۱۹

شاید پیام این کارگردان به صورت خلاصه چندان مفهوم نباشد؛ اما بااین‌حال حاوی لایه‌ای از حقیقت است: اینکه تعامل با چیزهایی که ما را به وحشت می‌اندازند، به نوعی وجود ما را از همان چیز تطهیر می‌کنند. آدرنالین ترشح شده در بدن در خلال تماشای یک اثر ترسناک باعث می‌شود که ما با ترس‌های‌مان مواجه شده و حتی ممکن است به پاکسازی ذهن ما از عامل ترس هم کمک کند؛ به نوعی تماشای ترس شاید برای بهبود چهارچوب ذهنی برخی از بینندگان این آثار بسیار هم مفید باشد.

در واقع این روزها شاهد تبدیل شدن این مسئله به موضوعی جذاب هستیم. به طوری که «الویرا» (Elvira) بانوی عاشق تاریکی، در تبلیغ اخیر شبکه نتفلیکس خود وارد عمل شده و به عنوان درمانگر ترس توصیه‌هایی جالب توجه به ویژه در مورد فواید تماشای آثار ترسناک ارائه داده است. تأثیراتی که به ویژه می‌توانند روی چیزهایی که به شما صدمه می‌زنند، اثرگذار باشند. البته شاید این مسئله هم سرگرم‌کننده باشد که بدانید بحث‌های زیادی در مورد مفهوم و ماهیت مثبت وحشت هم وجود دارد که سال‌ها درجریان بوده و عملا فاید و تأثیرگذاری چندانی هم نداشته است.

به گزارش ۷۲۴پرس، اندرو اسکاهیل، استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه کلرادو در دنور که تألیف کتابی با عنوان «طغیان کودک در سینمای وحشت» (The Revolting Child in Horror Cinema) را هم درکارنامه دارد معتقد است این نگرانی همواره وجود داشته است که اتفاقا تماشای آثار ترسناک ممکن است چه تأثیرات مخربی روی بیننده داشته باشد. انتقادات اولیه بر آثار تولید شده در این حوزه دست روی این نکته گذاشت که سینمای وحشت درحال بال و پر دادن به سادیسم است. به عبارتی از دید منتقدان این ژانر، سینمای وحشت دارد به خیالاتی که نباید تقویت شده یا مورد توجه قرار گیرند، بال و پر می‌دهد، گویی به کالبدی بی‌جان، روح دمیده است! اما همانطور که با گذشت سال‌ها آثار ترسناک روی فرهنگ عامه تأثیر گذاشتند، محققان هم آرام آرام نظر خود را در مورد نحوه استقبال از این ژانر تغییر دادند.

با فریاد زدن به جنگ فریاد زدن بروید

درحالی که در ابتدا تماشای آثار ترسناک به عنوان فعالیتی منفعل و بدون تأثیرات آنچنانی روی بیننده درنظر گرفته می‌شد، منتقدان و همینطور بخش علمی جامعه به این واقعیت توجه کردند که تماشاگران  این نوع آثار، همچون گیرنده‌ای فعال چیزهایی که به آنها ارائه می‌شود را دریافت می‌کنند. درنتیجه درگیر شدن آنها با موضوعات تیره‌وتار در واقع بازتاب دهنده نیازهایی عمیق‌تر از اثرگذاری‌های سطحی است.

بیایید کمی به این مسئله فکر کنیم. تماشای آثار ترسناک چه چیز جذابی به ما ارائه می‌دهد و آیا اصلا کاری لذت‌بخش است؟ چرا ما اصرار داریم خود را تحت‌تأثیر چیزهای منفی قرار دهیم؟ دورنمای پاسخ به این سوالات نشان می‌دهد که این امر با هرگونه تصویر تکاملی بشریت در تضاد است. اما امروزه ما با مفهومی آشنا شدیم که از آن با عنوان «جانشین پروری» نام برده می‌شود؛ نظریه‌ای که براساس آن میل ما به تماشای فیلم‌های ترسناک به این خاطر است که این کار به ما امکان تجربه کردن چیزهایی را می‌دهد که ممکن است درک و کنترل آنها برای‌مان مقدور نباشد. مثلا تماشای فیلم ترسناک به ما امکان می‌دهد که ترس‌مان از مرگ را با ارائه یک تجربه جانشین، تحت کنترل درآوریم.

آقای اسکاهیل در ادامه می‌گوید درهنگام تماشای فیلم‌های ترسناک، بدن‌مان به ما می‌گوید که درمعرض خطر قرار داریم؛ درحالی‌که از نظر ذهنی می‌دانیم که جای‌مان در صندلی‌های سینما یا روی مبل راحتی خانه کامل امن و راحت است! به عبارتی ما در محیطی امن، ترس را تجربه می‌کنیم که درنتیجه بیشتر شبیه فرآیندی درمانی است.

به گفته کورت اوکلی، بنیان‌گذار مرکز روان درمانی اوکلی در سن فرانسیسکوی کالیفرنیا، تجربه جانشینی که تماشاگران فیلم‌های ترسناک با آن مواجه می‌شوند، شبیه تمرینات روان درمانی است که طی آن بیمار در شرایط کنترل شده، تحت تأثیر عوامل استرس‌زا قرار می‌گیرد تا بتواند با عامل ترس یا استرس خود مواجه و راه کنترل کردن آن را بیاموزد.

آقای اوکلی در ادامه افزود:

«تماشای آثار ژانر وحشت در واقع می‌تواند به ما یاد دهد که در دنیای واقعی چگونه و از چه راه‌هایی با استرس کنار آمده و آن را تحت کنترل داشته باشیم.

درطول تماشای یک فیلم ترسناک و استرس‌زا، ما عامدانه خود را در معرض محرک‌های ایجاد کننده اضطراب قرار می‌دهیم. ما از مکانسیم‌هایی برای مقابله با این ترس و نگرانی ناگهانی بهره می‌بریم؛ درحالی که معمولا از همان مکانیسم‌ها در زندگی واقعی خود استفاده نمی‌کنیم! بنابراین دست به دامن روش‌های روتین‌مان در مواجهه با ترس و استرس نمی‌شویم؛ درعوض یاد می‌گیریم چگونه در لحظه استرس و وحشت خود را مدیریت کنیم. این روش برای مدیریت استرس و ترس‌های روزمره در دنیای واقعی بسیار مفید است»

مسلم است که توجه به این نکات و استفاده از فیلم ترسناک به عنوان عامل محرک احتمالی برای کمک به رفع برخی از مشکلات معمول، تنها یکی از دلایلی است که تماشاگران مشتاق ژانر وحشت را به شیفته خود کرده است. درواقع همه برای پاکسازی ذهن خود از عوامل استرس زا به دنبال استرس و وحشت نمی‌روند. گاهی افراد منزوی و به حاشیه رانده شده هم از تعامل فعال با مفهوم ترس بهره می‌برند تا به شکلی دیگر توانمند شده و برمشکلات خود غلبه کنند.

مطلب مرتبط: بهترین فیلم های ژانر وحشت در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰

این‌درحالی است که برای گروهی دیگر این علاقه و درک توانایی وحشت در استفاده از مفاهیم استعاری یا جسمانی کردن ترس‌های ناخودآگاه، مسیری برای رسیدن به توانایی مفهومی سازی و تقسیم بندی کردن عوامل ترس و وحشت است.

تماشای فیلم‌های ترسناک و کمک به مواجهه با عوامل استرس‌زا و ترسناک

فیلم‌های ترسناک می توانند به ما در مواجهه با ترس‌هایمان کمک می‌کنند. جاناتان بارکن فیلمساز که توانایی زیادی برای به چالش کشیدن مخاطبان این ژانر دارد در مستندی با عنوان «بهداشت روانی و وحشت» (Mental Health and Horror) در این باره صحبت کرده و به دنبال بررسی ارتباط میان ژانر وحشت و کمک به حفظ سلامت روانی است.

بارکن می‌گوید زمانی که درحال هضم یک فاجعه واقعی در زندگی بوده است، این شکل تطهیر کنندگی و پاکسازی کننده ژانر وحشت را خیلی زود درک کرده است. درآن زمانی که خواهر او به دلیل ابتلا به سرطان درحال مبارزه برای زندگی و شکست دادن مرگ بود، بارکن روزهای تلخی را تجربه می‌کرد. او می‌گوید که در آن دوران هیولایی بی‌چهره و نامرئی را تصور می‌کرده که در حال ضربه زدن و حمله کردن به او است. درآن دوران تماشای آثار ترسناک، برایش راهی برای رویارویی با آن هیولا بود، اینکه هیولا را ببیند و درنهایت شاهد شکست خوردن آن موجود شرور باشد.

باتوجه به توانایی‌های بالقوه این ژانر در ارتقاء احساساتی همچون همدلی یا کمک به روبه‌رو شدن با هیولاهای وصف ناپذیر و واقعی در زندگی روزمره، این فیلمساز به دنبال کاوش در این زمینه بوده و سعی داشت نحوه استفاده دیگران از وحشت به عنوان راهی برای ترمیم و رشد را به تصویر بکشد که نشان دهنده تأثیرات گسترده تعامل ما با ژانر وحشت باشد. آثاری که گاهی از منظر اخلاقی خیلی راحت به عنوان آثاری بی‌ارزش مورد قضاوت قرار می‌گیرند.

بارکن در خلال ساخت این مستند به نکات جالب توجهی پی برد. او می‌گوید:

«در طول کار من آموختم که بسیاری از مردم، وحشت را به شیوه‌هایی گوناگون، منحصربفرد و البته جذاب به عنوان ابزاری برای کمک به سلامت روانی خود دیده و از آن بهره می‌برند. شیوه‌هایی که ما برای درگیر شدن و تعامل با وحشت در پیش می‌گیریم، به اندازه خود این ژانر متنوع و شگفت‌انگیز است»

تجربه مواجه شدن با ترس در مکانی امن، آسودگی خاطر را به دنبال دارد

از منظری دیگر شاید این مسئله هم توجه ما را به خود جلب کند که روی آوردن مردم به تماشای آثار ترسناک، تنها تسکینی آرامش بخش برای فراد سرسخت نیست! درواقع براساس آمارهای ارائه شده از سوی «Business Insider» در ماه می سال گذشته میلادی و در بحبوحه‌ی پاندمی ویروس کووید 19، فروش آثار ژانر وحشت در برنامه فیلم‌های دیجیتال «Movies Anywhere» نسبت به ماه می سال قبل از آن در حدود ۱۹۴% افزایش داشت! به گزارش ۷۲۴پرس، در زمانی که دنیا با وحشتی بزرگ مواجه شده بود که به شکلی اساسی ارکان زندگی نوع بشر را در معرض خطر قرار داده بود، همچنان تماشاگران به دنبال تماشای آثاری ترسناک بودند که راهی برای فرار از وحشت اصلی و واقعی بود.

مطلب مرتبط: نکات کلیدی برای مراقبت شخصی در زمان پاندمی کرونا

از دید آقای اوکلی، باوجود این بحران جهانی، افزایش میل مردم برای روی آوردن به سینمای وحشت، امری کاملا منطقی است. به گفته او این امری غیرعادی نیست که مردم در مواقع استرس شدید از تماشای فیلم‌های ترسناک استقبال کنند! فیلم‌های ترسناک شما را به تمرکز وا می‌دارند، درنتیجه ذهن کمتر نشخوار عوامل استرس‌زا و مضطرب کننده واقعی را ادامه می‌دهد. 

درعوض بدن در حالت مبارزه یا فرار برای رها شدن قرار دارد، گویی هیچ چیز دیگری جز هیولاهای ترسناک به تصویر کشیده شده روی پرده اهمیتی ندارند. این مسئله در زمان پاندمی بیماری کرونا، یکی از عوامل اصلی جذابیت ناگهانی آثار ژانر ترسناک بود.

مطلب مرتبط: اسرار تاریک عروسک تسخیر شده آنابل

در ادامه اوکلی به مطالعه‌ای متعلق به سال ۲۰۲۰ اشاره می‌کند که نتایج آن در مجله «NeuroImage» منتشر شده است. براساس این مطالعه مشخص شد فیلم‌های ترسناک می‌توانند باعث ایجاد حس ترس در بدن مخاطبان شوند و واکنش آنها برای مبارزه یا فرار کردن را درست مثل یک رویداد ترسناک در زندگی واقعی بازتاب دهند. البته از دید این روان‌درمانگر، تماشای فیلم‌های ترسناک می‌تواند برای افرادی که به ویژه نسبت به عوامل مضطرب کننده حساس‌تر هستند، تاحدی مضر بوده و اثرات منفی روی ذهن و روان آنها داشته باشد. چرا که آنها با تماشای آنچه روی صفحه نمایش داده می‌شود، سطح بالاتری از ترس و استرس را تجربه می‌کنند.

هرچند همین کار می‌تواند برای افرادی دیگر بسیار هم مفید باشد. به گفته اوکلی ایجاد تنش و به دنبال آن برطرف کردن آن، بخش مهمی از تجربه ما در هنگام تماشای آثار ترسناک است که می‌تواند به کاهش اثرات استرس در زندگی روزمره کمک کند. چون فرد هنگام تماشای فیلم ترسناک احساس قدرت و انعطاف پذیری بیشتری می‌کند که انتقال این حس به زندگی واقعی مفید است.

بنابراین اگر بعد از گذراندن یک روز پرمشغله و سرشار از موقعیت‌های تنش‌زا و پراسترس به تماشای فیلم‌های دراکولایی، فردی کروگر یا هر هیولای ترسناک دیگری روی آوردید، نگران نباشید. شما تنها نیستید. از دید تاریخ نگاران زیرک فرهنگ پاپ، بشر مدت‌ها است از توانایی وحشت آفرینی برای مقابله با مسائل عصر معاصر بهره بده است. به عنوان مثال فرانکشتاین در مسیر بررسی ادعای «خدا در برابر علم» ایجاد شده یا گودزیلا پاسخی مستقیم به استفاده از تسلیحات اتمی بود. درنهایت و فراتر از تمثیل یا ابعاد روانشناسی ترس، شاید باید این کار را تنها سرگرمی ساده دانست.

مطلب مرتبط: معرفی بهترین فیلم های خون آشامی

اینکه گاهی اوقات بهترین کاری که می‌توانیم برای خودمان انجام دهیم این است که برای مدتی از زندگی واقعی فاصله گرفته و چیزی را تماشا کنیم که لبخند به لب‌مان آورده یا از بار تنش‌های‌مان می‌کاهد.

درپایان نظر شما در مورد ژانر ترس و وحشت چیست؟ آیا شما هم جزو علاقمندان این حوزه از سینما هستید؟ آیا شما از اثرات درمانی تماشای فیلم‌های ترسناک بهره برده‌اید؟ فراموش نکنید نظرات و تجربیات خود را با ما و دیگر دوستان‌تان در ۷۲۴پرس دات کام درمیان بگذارید.