امروز، سالروز جهانی‌شدن کاروانسراهای ایران است؛ روزی که یادآور شکوه بناهایی استوار در دل کویر و کوه که قرن‌ها خستگی مسافران، زمزمة زائران و تبادل فرهنگ‌ها را در آغوش خود نگاه‌داشته‌اند. کاروانسراها تنها چهار دیوار خاموش نیستند، بلکه روایتگر سفرهایی بی‌پایان، پیوندی میان شرق و غرب، و نشانی از ذوق و هنر ایرانی‌اند که اکنون به‌عنوان میراثی جهانی در حافظه تاریخ جاودانه شده‌اند.
به گزارش ۷۲۴پرس، خراسان جنوبی، در آغوش پهنه‌ی سترگ لوت که میراثی جهانی و مشترک میان سه استان است، به سرزمین کاروانسراها و آب‌انبارها شهره است؛ سرزمینی که روزگاری درخشان، یکی از قطب‌های مهم تجارت ایران بود و در مسیر جاده ابریشم و راه هندوستان جای داشت.
کاروان‌های پرشمار بازرگانان و زائران، در گذر از این دیار کویری، در سایه کاروان‌سراهایی که به دست معماران و هنرمندان چیره‌دست ساخته شده بودند، اندکی آرام می‌گرفتند و راه پرخطر خویش را ادامه می‌دادند. این بناها نه‌تنها محلی برای استراحت و تأمین امنیت مسافران بودند، بلکه یادگارهایی ارزشمند از تاریخ، فرهنگ، هنر و جوانمردی مردمان این خطه‌اند؛ یادگارهایی که هنوز نیز چونان نگینی بر قلب کویر می‌درخشند.
بااهمیت درک این میراث گران‌بها، در نشست عصر یکشنبه ۲۶ شهریور سال ۱۴۰۲ چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی) بررسی و با تصویب اعضای کمیته به‌عنوان بیست و هفتمین میراث‌فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد که چهار کاروانسرا شامل چهل پایه، ده محمد، خان و سرایان متعلق به خراسان جنوبی است.
کاروانسراها نمادهای عینی علم، فرهنگ، هنر، تجارت و جوانمردی هستند که حداقل از عصر هخامنشیان در مسیر راه‌های ارتباطی ساخته می‌شدند تا ضمن پناه‌دادن به مسافران خسته، مبادله کالا و فرهنگ را نیز بین جوامع بشری تسهیل کنند.
اغلب کاروانسراها در استان پهناور و کویری خراسان جنوبی را می‌توان به‌صورت بنایی با ایوان‌ها، حیاط مرکزی، ایوانچه‌هایی بر گرد حیاط، تالارهای چهارگوشه حیاط و اتاق‌هایی در پس ایوانچه‌ها تصور کرد که به‌خوبی نیاز کاروان‌ها را در مدت استراحت موقت فراهم کرده است.
کاروانسراها و رباط‌های برون‌شهری از جمله بناهای تاریخی فرهنگی محسوب می‌شوند که معمولاً در مسیرهای کاروانی با اهداف مشخص و بیشتر توسط حاکمان یا بانیان خیراندیش ساخته و وقف شدند. احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به‌منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به‌ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
آنچه به تنوع کاروانسرا در دل کویر دامن زد
پریسا جمشیدی؛ مدیر پایگاه جهانی کاروانسراها دراین‌خصوص در گفت‌وگو با ۷۲۴پرس با بیان دلیل وجودی کاروانسراها در استان، گفت: «خراسان جنوبی در مسیر کاروانی غرب و مرکز کشور به شرق ایران یا همان خراسان بزرگ و کهن قرار گرفته است که تا افغانستان و ازبکستان و... گسترش داشته؛ در جنوب خراسان منطقه گرم کویری است و در شمال استان در قاین و زیرکوه سردسیر است؛ به همین دلیل تنوع معماری کاروانسرا داریم».
وی با بیان اینکه کاروانسراها در مسیرهای تجاری چین و شرق ایران به غرب ایران امتداد داشته و در مسیر کاروان‌های بازرگانی ساخته شده‌اند، بیان کرد: «جاده ابریشم و جاده ادویه از مهم‌ترین دلایل احداث کاروانسراها بوده است؛ زیارت حرم امام رضا (ع) نیز بسیار تأثیرگذار در احداث کاروانسراها برای رسیدن به مشهد بوده است».
مدیر پایگاه جهانی کاروانسراها با بیان اینکه معماری کاروانسراها در مناطق کویری شامل حیاط بوده و اغلب با آجر ساخته شده و در مناطق سردسیر و کوهستانی بدون حیاط، گفت: «گاهی با سنگ کاروانسراها در منطقه گرم بزرگ‌تر هستند و در مناطق سردسیر برخی کوچک‌تر؛ در خراسان جنوبی تنوع معماری کاروانسرا واجد اهمیت است و از جنوب طبس تا زیرکوه این تنوع مشهود است».
جمشیدی با بیان اینکه مصالح کاروانسراها بیشتر خشت و گل و آجر و برخی با سنگ هستند، تصریح کرد: «همه عناصر برجسته هستند؛ چراکه کارکردهای خود را دارند و هشتی ورودی کاروانسراها زیباتر از فضاهای دیگر بوده و تزیینات آجری از زیباترین عناصر کاروانسراهای خراسان جنوبی است؛ چه در نمای ورودی، هشتی‌ها و داخل ایوان‌ها».
وجه تسمیه کاروانسرای چهل پایه
وی با معرفی این آثار جهانی گفت: «کاروانسرای چهل‌پایه یکی از چهار اثر جهانی خراسان جنوبی است که در جنوبی‌ترین منطقه شهرستان طبس و نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و مسیر جاده دیهوک - راور قرار دارد. این مسیر درگذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل می‌کرد؛ ازاین‌رو مسافران زیادی که قصد زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند».
جمشیدی با بیان اینکه این بنا درون دره‌ای به همین نام جای گرفته که کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد، تصریح کرد: «وجه تسمیه کاروانسرا به دلیل وجود آب‌انباری است که دارای چهل‌پله است. این کاروانسرای تاریخی علاوه بر ارزش‌های معماری و قدمت تاریخی، در کنار بناهای هم‌جوار خود شامل آب‌انبار، برج دیده‌بانی و کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است».
وی با بیان اینکه کاروانسرای چهل پایه با پلان چهارایوانی مربع‌شکل، نمونه‌ای خاص از کاروانسراهای دوره قاجار است که باتوجه‌به اقلیم و شرایط آب‌وهوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ به‌طوری‌که فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه‌های دورتادور حیاط، ایوانچه‌های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می‌شود و تعداد حجره‌های اقامتی آن بسیار محدود است، افزود: «کاروانسرای چهل پایه از بناهای دوره قاجار است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم به نام احتشام سلیمان خان بهجه‌الدوله بنا شده است. افضل‌الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان برای احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به‌منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است. این اثر ارزشمند سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید».
کاروانسرای دِه محمد؛ کاروانسرای چهارگوش و چهارایوانی فلات مرکزی ایران
مدیر پایگاه جهانی کاروانسراها با بیان اینکه کاروانسرای «دِه محمد» از جمله کاروانسراهای مسیر راه تاریخی طبس - بشرویه است که در ۷۰ کیلومتری شمال طبس قرار گرفته و به لحاظ موقعیت قرارگیری خاص خود در مسیر طبس در طی تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، ادامه داد: «کاروانسرای ده محمد گونه‌ای از کاروانسراهای چهارگوش و چهارایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهارگوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده و با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه کمیاب از کاروانسراهای دوره قاجار است که در ۲ جبهه بنا اتاق‌ها و در ۲ جبهه دیگر شترخان‌ها واقع شده‌اند».
جمشیدی با اشاره به اینکه سر در ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخش‌های بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است. سردر ورودی به همراه ۲ ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش‌آمدگی است، افزود: «نکته منحصربه‌فرد در این بنا وجود ایوان باریک و طویلی است که جلوی بالاخانه و رو به جاده قرار دارد و از این ایوان کاروان‌ها و آمدوشد آنها را تماشا می‌کردند. سمت راست در ورودی رباط کتیبه سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آن را سال ۱۲۱۵ هجری قمری (۱۸۰۰ میلادی) ذکر کرده و این اثر ارزشمند سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است».
اندر احوالات تاریخ "خان"
وی با بیان اینکه کاروانسرا یا رباط خان هم در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شهر طبس قرار دارد، افزود: «این منطقه درگذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به‌حساب آمده؛ زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون آب بر سر راه کاروانیان بوده است».
جمشیدی با بیان اینکه کاروانسرای خان با پلان مشابه کاروانسرای کلمرد نمونه منحصربه‌فرد از الگوی شترخان رواق‌دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق‌دار شترخان، اتاقی وجود ندارد. یکی از ویژگی‌های معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین آن است، ادامه داد: «فضای شاه‌نشین گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بناست که از طریق درگاهی سه‌دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می‌شود. صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده و آورده که کاروان‌سرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج‌محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال ۱۲۷۱ هجری ساخته است. این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد».
وی با بیان اینکه بنای کاروانسرای سرایان نیز از جمله کاروانسراهای درون‌شهری دوره صفوی است که در میدان کوثر بافت قدیم سرایان واقع شده است، تصریح کرد: «به لحاظ موقعیت قرارگیری کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی بافت و به لحاظ پلان شهری، در نقطه عطف بافت شهر سرایان قرار گرفته چرا که در مجاورت بازار، آب‌انبار و حمام سرایان قرار دارد و این نقطه کانون آمدوشد مردم و اهالی شهر بوده است».
جمشیدی با اشاره به اینکه در انتهای شاخه شمالی راسته‌بازار بافاصله بسیار کمی از کاروانسرا، مسجد جامع سرایان جای گرفته است، افزود: «این کاروانسرا با وسعت حدود ۱۲۰ مترمربع، نمونه‌ای از یک کاروانسرای درون‌شهری در مسیر تاریخی سرایان به فردوس بوده است. باتوجه‌به متون تاریخی و آنچه که از فرم پلان و بافت پیرامون آن به دست می‌آید این بنا متعلق به دوره صفوی است».
وی با بیان اینکه باتوجه‌به قدمت کاروانسراها احتمال می‌رود افراد سالخورده خاطراتی از پویایی کاروانسراها داشته باشند؛ ولی تاکنون مردم‌شناسی دراین‌خصوص انجام نشده است، افزود: «کاروانسراها محل تبادل روابط اجتماعی و اقتصادی بین شهرها و روستاها بوده و این امر در انتقال تجارب و در نتیجه شکل‌گیری هویت اجتماعی و... نقش بسزایی داشته است».
جمشیدی با بیان اینکه عملکرد کاروانسراها در کل کشور یکسان است و محل امنی برای اسکان مسافرین و تبادل اقتصادی و تجارت بوده‌اند، افزود: «اما کاروانسراهای که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند به لحاظ پلان و معماری به هم شبیه نیستند و همچنین بسته به محل قرارگیری کاروانسرا و اقلیم منطقه، مصالح نیز متفاوت است».
وی با بیان اینکه کاروانسرا به‌عنوان مکانی امن و محل استراحت و مبادلات کالا و... شهرها و روستاها را در مسیر راه ابریشم به هم مرتبط و متصل کرده است، افزود: «باتوجه‌به مشغله‌ها و دغدغه‌های جامعه امروز، وجود مکان‌هایی در دل کویر و یا روستاها و شهرهایی که از آرامش و سکوت نسبی برخوردار است می‌تواند برای استراحت گردشگران و مسافران و تفریح خانوادگی مورداستفاده قرار گیرد و این امر به رونق اقتصادی و اجتماعی روستاها و شهرها نیز کمک فراوانی می‌کند و مردم را با آداب‌ورسوم و... دیگر مناطق نیز آشنا می‌کند».
وی با اشاره به آینده این بناها در حوزه گردشگری فرهنگی و اقتصادی، افزود: «کاروانسرای سرایان در مرکز شهر و در مجاورت مجموعه‌ای زیبا و کامل اعم از مسجد، آب‌انبار، حمام و بازار به‌عنوان بوم‌گردی و موزه شهر احیا و آماده پذیرایی از مهمانان هم‌استانی و خارج از استان بوده و خاطراتی به‌یادماندنی را برایشان می‌سازد».
وی با بیان اینکه کاروانسرای ده محمد و خان که در روستاهایی به همین نام قرار رفته نیز برای بازدید به‌عنوان اثر معماری قابل‌استفاده است؛ اما هنوز به بهره‌برداری نرسیده و سرمایه‌گذاران می‌توانند در احیاء آنها به میراث‌فرهنگی کمک کنند، تصریح کرد: «کاروانسرای چهل پایه به دلیل قرارگیری در محلی که دسترسی به آن آسان نیست، با همراهی بلد محلی برای تورهای علمی و... مناسب است».
نباید از خاطر برد که مهم‌ترین ویژگی و پراهمیت‌ترین کارکرد کاروانسراها تبادل فرهنگی و اقتصادی آنهاست. سهم انتقال فرهنگ و تمدن ایرانی به سایر نقاط جهان با کاروانسرا به مربوط است و بخشی از گسترش زبان فارسی، هنرهای سنتی و بومی، فناوری باغ ایرانی و.... به کاروانسرا اختصاص دارد.
کاروانسراهای خراسان جنوبی همچون نگین‌هایی در دل کویر، روایتگر هزاران سفر، تجارت، امید و زیارت‌اند. این بناها تنها دیوارهایی خاموش از خشت و آجر نیستند، بلکه حافظان روح فرهنگ، دادوستد و پیوند انسان‌ها در طول تاریخ‌اند. پژوهش در معماری و کارکرد آنها نشان می‌دهد که چگونه در دل بیابان، با کمترین امکانات، به نیازهای حیاتی مسافران پاسخ داده شده و بستری برای تبادل فرهنگ‌ها فراهم آمده است. امروز نیز این میراث جهانی می‌تواند نه فقط در مقام یک یادگار تاریخی، بلکه به‌عنوان فرصتی زنده برای شناخت ریشه‌ها، تجربه آرامش، و گسترش گردشگری پایدار بدرخشد؛ جایی که گذشته و آینده در آغوش کویر به هم می‌رسند.
هالووین
#آشپزی
#خراسان جنوبی