معماری ایرانی در «پَستوی» تاریخ/هنری که فراموش شد

به گزارش ۷۲۴پرس؛ کوچه‌پس‌کوچه‌های خیابان‌های ۱۷ شهریور، دانشگاه و شهدای بیرجند را در جست‌وجوی تاریخ، قدم می‌زنم. سراغ از خانه‌هایی تاریخی که هویت دیرینه بیرجند را بر چهره دارند، می‌گیرم. یکی آدرس منزلی در خیابان دانشگاه ۸ می‌دهد و دیگری نشانی خانه باستانی «حاج مراد» را پیش رویم می‌گذارد. اما صد افسوس که بسیاری از این منازل پابه‌پای زمان، دست‌خوش تغییراتی شده‌اند و یا بر پیکره نیمه‌جان ایستاده و از هیاهوی اهل خانه بی‌نصیب مانده‌اند.

کلون به کلون درب منازل را می‌زنم. کلون‌هایی که اکنون بی‌صدا شده و جایشان را با زنگ عوض کرده‌اند. فضاهایی که می‌توانست به‌خوبی معرف فرهنگ ناب و اصیل معماری ایرانی-اسلامی باشند، اکنون به‌عنوان تکه‌ای ناهمگون در پازل آپارتمانی بیرجند، کنج عزلت اختیار کرده و در سکوتی سرد حیران مانده‌اند. 

اگرچه برخی به مکان‌هایی تاریخی و فضاهای اداری تغییر کاربری داده‌اند، اما این حجم فراموشی نسبت به قدمت دیرینه بیرجند جای بسی تعجب است. بسیاری از خانه‌های کاهگلی و قدیمی جایشان را با نمای سنگی و آجری عوض کرده‌اند. درب هر خانه که اندکی رنگ و بوی قدیمی دارد را می‌کوبم. گویی زمان رنگ عوض کرده و مردمانش نیز از نسلی به نسل دیگر تغییر کرده‌اند. چراکه در هر خانه و «سرا» کسی از ایوان و بادگیر چیزی نمی‌داند یا اهل منزل اجازه عکاسی و معرفی چهره باستانی خانه را نمی‌دهند.

نمایش تاریخ در بافت منتظری

مسیر جست‌وجوی تاریخ را به سمت خیابان‌های مطهری و منتظری بیرجند تغییر می‌دهم. سراغ از خانه‌ای می‌گیرم که دست باستان در آن نقش دارد.

اهل محل مرا به سمت خانه‌ای به نام «ملامحمد» سراغی می‌دهند. بنا به گفته‌هایشان به دنبال خانه‌ای باید بروم که دری قهوه‌ای رنگ داشته و روی لنگه چوبی‌اش می‌چرخد.

کوچه‌ای با شیب ملایم مرا به خانه «ملامحمد» می‌رساند. دری چوبی، کهنه، دولنگه و قدیمی همراه با درکوبی حلقه‌ای و کلونی آهنی. با شک و تردید با صدای درکوب، سکوت کوچه را در هم می‌شکنم. صدای زنی میانسال از پشت در به گوش می‌رسد.

با فاصله چند ثانیه‌ای، خانمی کوتاه‌قد با ظاهری آراسته در چهارچوب در ظاهر می‌شود. خودم را معرفی می‌کنم و با سلام و خوشامدگویی قدم در دالان حیاط قدیمی خانه «ملامحمد» می‌گذارم.

شگفتی معماری ۱۰۰ساله

ورودی خانه هلالی‌شکل است و با زبان بی‌زبانی هویت تاریخی و قدمت ۱۰۰ ساله‌اش را فریاد می‌زند. حیاط از طریق دالانی دو متری به درب ورودی متصل شده و در محاصره اتاقک‌های کوچکی است. دیوارهای خاکی در هوای بارانی پاییز بوی کاهگل گرفته و فضای حاکم را دلنشین کرده، درخت‌های قدونیم‌قد حیاط هم زیبایی خاصی به خانه «ملامحمد» هدیه داده است.

دیدن هر منظره عطش کنجکاوی‌ام را بیشتر می‌کند. اتاق‌ها با معماری دایره‌ای و سقف‌های گنبدی در قاب نگاهم پدیدار می‌شود. هر اتاق به اتاقی دیگر و در نهایت به «پستو» ختم می‌شود. جایی که بنا به گفته اهلش، محلی برای پخت‌وپز و یا نگهداری اجناس قیمتی است. بوی کهنه‌ای به مشام می‌خورد. فضای اتاق‌ها کوچک اما دلنشین و صمیمی است.

صدای زن میانسال به گوش می‌رسد که می‌گوید: «بسیاری از نماها مانند پنجره‌ها و درها تعمیر شده؛ چراکه گذشت زمان موجب تخریب آن شده بود».

لبخند به لب دارد. گویی خاطراتی قدیمی بر ذهنش نقش بسته است. می‌گوید حدود ۴۰ سال گذشته به‌عنوان عروس وارد این خانه شده و خاطرات زیادی در کوله زندگی‌اش حمل می‌کند.

هنری که به تاریخ پیوست

او که «زهرا» نام دارد، با اشاره دست مکان‌ها را یکی پس از دیگری معرفی می‌کند. گویی برای معرفی سبک زندگی اصیل ایرانی آرام و قرار ندارد. نفس عمیقی می‌کشد و می‌گوید: «اینجا مطبخ، محل پخت نان است. هیزم از صحرا می‌آوردیم و آردی که از قبل خمیر شده را نان می‌کردیم. اینجا دالان است. این دالان یا دهلیز را برای جلوگیری از نگاه دیگران به حیاط خانه ساخته‌اند».

اشاره‌ای به بادگیرهای بالای بام خانه می‌کند و می‌گوید: «این بادگیرها در جهت باد و برای سردکردن خانه در فصل تابستان به کار برده شده است».

سری به نشانه حسرت تکان می‌دهد و می‌افزاید: «شیوه زندگی درگذشته کاملاً متفاوت با شرایط امروزی بود؛ چراکه درگذشته تمامی اعضای خانواده در یک‌خانه زندگی می‌کردند و هرکدام بعد از ازدواج در اتاقکی جدا که در دورتادور حیاط وجود دارد، زندگی می‌کردیم».

وی با بیان اینکه معماری‌های قدیمی هم با زمان حال بسیار متفاوت بود، می‌افزاید: «در حال حاضر آپارتمان‌های سر به فلک کشیده روزبه‌روز زیاد می‌شود و معماری‌های سبک ایرانی-اسلامی فراموش شده است».

اندکی مکث می‌کند. گویی ذهنش بر چیزی گره خورده است. بغضی سد نفس‌هایش می‌شود و می‌افزاید: «کاش زندگی قدیمی‌ها دوباره جریان گیرد و صفا و صمیمیت به خانه‌ها بازگردد».

رسوخ فرهنگ غربی در معماری اسلامی

از اجاق قدیمی و سیاه موجود در کنج اتاق می‌پرسم. بی‌درنگ پاسخ می‌دهد: «امکانات نبود. غذا را در قابلمه‌های مسی روی اجاق می‌پختیم. آشپزخانه در اتاقی جدا بود و مهمان متوجه آنچه در آشپزخانه می‌گذشت، نمی‌شد. متأسفانه در ساخت‌وسازهای کنونی، آشپزخانه‌ها در گوشه‌ای از اتاق مهمان و سالن پذیرایی قرار گرفته است».

اشاره‌ای به فرو رفتگی‌های داخل دیوارهای اتاق می‌کند و می‌افزاید: «اینها «دَرتاق» هستند که وسایلی مانند دکوری‌ها، پتو، بالشت در داخل آن‌ها قرار می‌گیرد و بعضاً با یک پرده از نگاه دیگران مخفی می‌شوند».

وی با بیان اینکه معماری‌های قدیمی دارای حریم خاصی بود، می‌افزاید: «در حال حاضر نه از معماری‌های قدیمی چیزی به چشم می‌خورد و نه صفا و صمیمیت قدیمی‌ها وجود دارد؛ چراکه سبک زندگی غربی در بسیاری از خانواده‌ها رسوخ کرده و فرهنگ مردم را تغییر داده است».

ساعتی پای صحبت یک استاد بنا

محمدحسین چاحوضی که بنا به گفته خودش از ۱۵ سالگی به کار بنایی مشغول بوده است، هم در گفت‌وگو با ۷۲۴پرس می‌گوید: «اولین خانه را در ۲۰ سالگی بنا نهادم و معماری از زمان گذشته تاکنون تفاوت زیادی کرده است».

وی، با بیان اینکه در حیاط هر خانه چند اتاق درست می‌کردیم که درب تمام اتاق‌ها به سمت حیاط باز می‌شد، می‌افزاید: «خانه‌ها از خشت خام، سُرُم و سنگ درست می‌شد که بسیار بادوام و مقاوم بود و از نماهای مجلل کنونی خبری نبود».

چاحوضی، بیان می‌کند: «درب خانه‌ها را کوتاه و تقریباً ۸۰ الی ۹۰ سانتی‌متر می‌ساختیم تا افراد از بیرون با حالت تعظیم وارد شوند که این امر نشانه‌ای از احترام به اهل منزل بود».

وی، با اشاره به امکانات سرمایشی عصر حاضر، می‌گوید: «در گذشته برای سردکردن منزل از «خول» یعنی هواکش استفاده می‌شد و برای روشنایی منزل نیز کارایی زیادی داشت».

حریم‌هایی که فراموش شد

این استاد بنا، با بیان اینکه در عوض کابینت، طاقچه‌های کوچک و بزرگی دورتادور اتاق درست می‌کردیم تا برای نگهداری وسایلی مانند چراغ، قابلمه و لحاف استفاده شود، می‌گوید: «همچنین داخل یکی از اتاق‌ها، اجاق‌هایی برای پخت‌وپز درست می‌کردیم و دود آتش به‌وسیله دودکش وسط دیوار به خارج خانه هدایت می‌شد».

چاحوضی در گفتگو با خبرنگار ۷۲۴پرس، با بیان اینکه برای نگهداری گندم و درامان‌ماندن از گزند سارق، مکان‌هایی به نام «پَرخو» در پستو احداث می‌کردیم، ادامه می‌دهد: «سمت راست درب ورودی خانه، وسط دیوار حفره‌ای به نان «کلید دان» ایجاد می‌کردیم و با استفاده از چوب، کلیدی ساخته و در محل جانمایی می‌شد که این امر پای سارق را برای ورود به خانه کوتاه می‌کرد».

وی، با بیان اینکه معماری‌های قدیمی به سبک اسلامی بود؛ یعنی حریم خانه حفظ می‌شد، می‌افزاید: «در ساخت‌وسازهای کنونی درب ورود که باز می‌شود، تمام خانه‌مانند آشپزخانه نیز دیده می‌شود».

این استاد قدیمی در انتهای گفتگوی دلنشین خود با 724Press، می‌گوید: «در گذشته سفره‌ها چهارگوش پهن می‌شد و پدر در بالای سفره و اعضا در کنار هم قرار می‌گرفتند و گاهی در ظرفی مشترک غذا می‌خوردند که متأسفانه الان این رسم در خانه‌های کنونی کمتر دیده می‌شود؛ چراکه مشغله‌های کاری و ذهنی بسیار زیاد شده است».

وی، با اشاره به پوشش‌های کنونی در جامعه بیان کرد: «در گذشته برای پوشش از «قارت»، «مَندیل»، «پاپیچ» استفاده می‌شد که کاملاً اسلامی-ایرانی بود و در سرما و گرمای تابستان از بدن به‌خوبی محافظت می‌کرد».

بی‌توجهی به سبک معماری ایرانی

چاحوضی، خواستار زنده کرده معماری‌های قدیمی شده و می‌افزاید: «باید مسئولان و نهادهای مرتبط نسبت به این امر همت و توجه داشته باشند».

وی، ادامه می‌دهد: «در معماری اسلامی و ایرانی سوابق و تجربیات خوبی داریم؛ اما متأسفانه امروز به این تجربیات بی‌توجهی می‌شود؛ چراکه در حال حاضر در ایران از معماری غرب تقلید و تبعیت می‌شود».

این معمار ۶۵ساله می‌افزاید: «همچنین رسانه‌ها باید نسبت به بازگوکردن زیبایی‌ها و کاربردهای مؤثر معماری قدیم تلاش و توجه مردم را به سبک‌های معماری اسلامی-ایرانی جلب کنند».

وی، بیان می‌کند: «ایران کشوری با معماری اسلامی بوده؛ چراکه در گذشته درب‌های منازل دو درکوب ظریف و سنگین داشت تا اعضای خانواده متوجه شوند پشت در مرد یا زن است».

تفاهم‌نامه‌ای برایحفظ الگوهای ارزشمند معماری بومی

مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی، چندی پیش به رسانه‌ها گفت: «تفاهم‌نامه همکاری مشترک بین دو اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان به‌منظور حفظ الگوهای ارزشمند معماری بومی به امضا رسیده است».

به گزارش پایگاه خبری ۷۲۴پرس، شاهوردی با بیان اینکه این تفاهم‌نامه، احیای واحدهای مسکونی واجد ارزش معماری به‌ویژه در روستاهای دارای بافت باارزش را مورد بررسی قرار می‌دهد، افزود: «هدف این تفاهم‌نامه توسعه پایدار روستایی در ارتباط با احیا و تداوم معماری ایرانی-اسلامی، توسعه گردشگری روستایی و استفاده از ظرفیت‌های دو دستگاه در اجرای طرح توسعه پایدار منظومه‌های روستایی است».

وی با بیان اینکه روستاها به‌خصوص روستاهای هدف گردشگری در بحث گردشگری جایگاه خاصی دارند، گفت: «این تفاهم‌نامه فرصت خوبی برای مرمت و احیای آثار تاریخی در روستاها است تا بتوانیم داشته‌های فرهنگی روستاها را حفظ کنیم و مردم احیای بافت‌های تاریخی را شاهد باشند».

لزوم پیوست فرهنگی در ساخت مسکن

مسئول دفتر نماینده ولی فقیه در بنیاد مسکن خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار ۷۲۴پرس بیان کرد: «متأسفانه طی سال‌های اخیر در حوزه مسکن مسائل ناخوشایندی را شاهد بودیم به گونه‌ای که مسکن از مسیر اصلی خود ایرانی و اسلامی خارج می‌شد».

حجت‌الاسلام رضایی با گلایه از نوع مهندسی در برخی ساخت و سازها و فاصله گرفتن از معماری بومی، افزود: «با پیگیری‌های صورت گرفته، مقرر شده برای تمام مسکن پیوست فرهنگی داشته باشیم که در شأن یک ایرانی و مسلمان باشد».

وی با بیان اینکه در این نوع معماری باید به مسائلی اعم از تردد هوا، معماری اسلامی-ایرانی، نور، فضای سبز و حتی فضای‌های اطراف مسکن توجه شود، گفت: «در سال ۱۴۰۳ رایزنی‌ها و هم‌اندیشی‌هایی مستمر با اساتید دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، نهادهای مرتبط و دستگاه‌های مسئول خواهیم داشت تا مسکن به سمت مطلوبی پیش برود و فرهنگ آسیب دیده، ترمیم شود».

انتظار می‌رود مسئولان در زنده کردن معماری اسلامی-ایرانی همتی ویژه به خرج دهند؛ چرا که در بازار ساخت‌وساز کنونی تنها از فرهنگ غرب تبعیت می‌شود که با تداوم روند فعلی، آینده معماری اصیل بومی در خطر انقراض می‌افتد.